Begin 1918 kregen de eerste soldaten uit de Eerste Wereldoorlog koorts en een onschuldige keelpijn, een halfjaar later was de ‘Spaanse griep’ veranderd in een dodelijke pandemie. Een op de drie aardbewoners werd ziek. Hoe kon het virus zo om zich heen grijpen?
Bij het oorlogsgeweld voegde zich in 1918 nog een vijand: een onvoorspelbare ziekte die grote delen van de wereldbevolking te pakken nam. De Duitse generaal Erich Ludendorff riep achteraf zelfs dat de Spaanse griep hem de overwinning had gekost. Hoewel dat een makkelijk excuus was, heeft het virus wel een rol gespeeld in de strijd. In maart van dat jaar stonden de centralen er goed voor: ze hoefden niet meer aan het oostfront te vechten nu er vrede was met Rusland; hun offensief in het westen was succesvol, en het moreel aan geallieerde kant was ingestort.
Maar in april brak er een griep uit die hun soldaten velde. Ook aan geallieerde zijde sloeg het virus toe, dus Ludendorffs klacht lijkt op het eerste gezicht onterecht. Waarschijnlijk bleef de griep wel langer actief in Oostenrijk-Hongarije en hebben de centralen er meer last van gehad – in die zin had Ludendorff een punt.
Eerst nog geen paniek.
De ziekte kan zijn begonnen in het voorjaar van 1918 in de Verenigde Staten. Op 4 maart meldde een kok in Camp Funston in Kansas zich ziek. Hij had een zere keel, hoofdpijn en koorts. In de loop van de dag klaagden steeds meer mannen over dezelfde symptomen. Veel van hen waren afkomstig van het Amerikaanse platteland. Ze werden klaargestoomd voor de loopgraven en zouden worden verscheept naar Europa. Via deze militairen bereikte de ziekte het westelijke front in Frankrijk – en reisde verder. Het virus volgde niet alleen de soldaten, maar ook een groep krijgsgevangenen die door Duitsland aan Rusland werd teruggegeven. En het sprong over op de gewone bevolking: van Spanje tot China begonnen mensen te hoesten.
De Spaanse griep arriveerde in golven. De eerste golf, in de zomer van 1918, was mild, en maakte weinig slachtoffers. De tweede golf, die in het najaar van datzelfde jaar toesloeg, was dramatischer. Waar een normale jaarlijkse griep misschien één op de duizend zieken dodelijk trof, was deze voor één op de veertig fataal.
Het virus sloeg overal ter wereld toe en had een merkwaardige voorkeur voor mensen die jong en gezond waren. Zoals soldaten die meevochten in het staartje van de Eerste Wereldoorlog (die eindigde in november 1918). Geïnfecteerden voelden zich vaak van het ene op het andere moment doodziek. Wie besmet raakte, takelde snel af. Na koorts, hoofdpijn, misselijkheid en braken volgde geregeld een longontsteking of bloedingen uit mond, neus, oren en ogen.
Een metselaar was de eerste dode in Nederland
In Nederland begon de griep in juni van dat jaar. Op 11 juli viel in het Twentse Lonneker de eerste dode: een metselaar die in Duitsland werkte. Vanaf dat moment verspreidde de griep zich over het hele land.
De medische wetenschap stond voor een raadsel. Artsen wisten in 1918 nog niet dat griep door een virus veroorzaakt wordt, laat staan hoe ze zo’n virus te lijf moesten gaan. Ze probeerden alleen de symptomen van de griep te bestrijden: door patiënten aspirine en hoestdrank voor te schrijven.
De griep trekt zich terug
In 1920 trok het virus zich terug, om zich daarna niet meer te vertonen. Het enige dat het achterliet was een angstaanjagende boodschap: onderschat de griep niet. Wetenschappers gingen dan ook direct aan de slag om de geheimen van de mysterieuze ziekte te ontrafelen.
De wetenschappelijke schattingen van het wereldwijde dodental lopen ver uiteen: tussen de twintig miljoen en honderd miljoen. Daarmee was de Spaanse griep dodelijker dan de Eerste Wereldoorlog, die juist voorbij was. En misschien zelfs dodelijker dan de Eerste en Tweede Wereldoorlog samen.
De Spaanse griep komt helemaal niet uit Spanje.
Ondanks wat de naam doet vermoeden, ontstond de Spaanse griep helemaal niet in Spanje. Hoe komt het dan dat we de ziekte naar het mediterrane land hebben vernoemd?
Sommige griepkenners denken dat Chinese arbeiders het virus mee naar Europa hebben genomen. Anderen noemen een Brits legerkamp in de Franse plaats Étaples als beginpunt van de pandemie. Weer anderen denken dat het virus voor het eerst opdook in Haskell County in de Amerikaanse staat Kansas. Waar de griep echt begonnen is weten we dus niet, maar een ding is zeker: niet in Spanje.
